Аңыздар

Қарасай мен Ағынтай батырлардың мемориалдық кешенi

Ол Айыртау ауданының Мәдениет ауылында орналасқан. Кесене Қазақстан халқының бiрлiгi, достығы мен бiрлiгiнiң символы болып табылады. Аңыз бойынша, 17 ғасырда шапрашты руынан шыққан Қарасай мен арғын руынан шыққан Ағынтай батырлар бұл жердi шетелдiк басқыншылардан қорғаған. Қарасай Есiм хан әскерiнiң басында болған кезде небәрi 18 жаста едi. Батырлар өмiрiнiң 48 жылын басқыншылармен шайқастарға арнады және ұрыс даласына 200-ден астам рет шықты. Екеуiн де Құлшынбай төбе шоқысына жерледi. Дәл осы жерде 1999 жылы 15 қазанда мемориалдық кешен салынды. Биiк төбедегi ғимараттар екi жауынгерлiк дулыға түрiнде жасалған, олардың арасында мешiт бар. Жақын жерде-ежелгi жауынгерлердiң найзалары. Кесенелердiң биiктiгi 16 метрге, мешiттiң биiктiгi 12 метрге жетедi. Кешеннiң жанында көптеген жауынгерлер жерленген. Қазба жұмыстары кезiнде мұнда бойы екi метр болатын батырдың сүйегi табылған. Оның жанында ауыр қылыш пен қару-жарақ болған. Кешен өзiнiң негiзгi осiмен Меккеге бағытталған, оған мешiттiң михрабы бағытталған. Кiрпiш дуалмен қоршалған шеңберге кiру екi мұнарамен бөлiнiп, кесенелер алдындағы алаңға апарады. Ол үшiн арналады моления мен шалу. Алаңның бұрыштарында әскери ерлiктiң нышаны ретiнде қола жапсырмалары бар металл профильден жасалған айқастырылған найзалар орнатылған. Шеңбердiң ортасында Солтүстiк Қазақстанға тән эллипсоид пiшiндi екi батыр кесенесi орналасқан. Олардың алдына символдық және сәулеттiк жағынан бiрiктiретiн шағын конус тәрiздi мемориалдық мешiт қойылған. Кесенелердiң ортасында шағын зал-пинакотека орналасқан. Онда батырлардың ерлiк iстерi туралы үш тiлде жазылған мәтiндер жазылған. Гранит қабiр тастары құлпытас пен қойтас орнатудың көне түркi дәстүрiн жалғастыруда. Әрбiр қабiр тастың шырағы бар, оны келушiлер көмек алу үшiн аруақтарға (рухтарға) жүгiне алады. Кесене қажылық және экскурсия орны болып табылады. Дәстүр бойынша кесенеге жас жұбайлар келедi, осы жерден әскерге, оқуға барады. Қарасай мен Ағынтай батырлардың мемориалдық кешенi Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткiштерiнiң мемлекеттiк тiзiмiне енгiзiлген.

Қарасай мен Ағынтай батырлардың мемориалдық кешенi

«Екi ағайынды» шоқысы

«Екi ағайынды» шоқысы жалпы ер — тоқымы бар екi төбеден тұрады, ол оларды 300 м биiктiкте бөледi, баурайдың шыңға дейiнгi ұзындығы — 500 метр. Төбенiң басында бақылау палубасы орналасқан. Бұл жерден әртүрлi биiктiктегi көптеген шоқыларды, көптеген көлдердi, жақын маңдағы ауылдарды, сондай — ақ аудан орталығы-Саумалкөл ауылын көруге болады.

Аңыз сақталған, оны ежелгi уақытта адамдар «Екi ағайынды» шоқысының шығу тегiн түсiндiруге тырысқан. «Ежелгi уақытта бiздiң жерiмiзге көптеген Жаулар шабуыл жасаған. Оларға қарсы екi ағайынды батыр тұрды. Жарысты олар демалыс және түнiмен, әлi аударған жоқ басқыншылардан в бегство. Бiрақ ағайындылар жебелермен өлiп, төбелерге айналды (үлкен ағасы мен кiшiсi). Олардың қарындасы сонша жылады, сондықтан тұзды көл пайда болды. Ақсақалдар: «Қанша жау қаза тапты, шоқылардың баурайындағы ағаштар сонша өстi, қан тамшыларынан жидектер қопасы пайда болды», — дейдi.

«Екi ағайынды» шоқысы

«Саңырау» көлi (Өлi)

Көптеген эпостар мен аңыздар оның етегiнде орналасқан тау мен көлмен байланысты. Бұл аймақтың ең жұмбақ бұрышы. Көлдiң қараңғы сулары әлi күнге дейiн көптеген құпияларды сақтайды. Аңыз айтады, ертеде бұл көлден жерледi кiм кончал қайтты. Көлдiң айналасындағы жерлер өте Батпақты болды, батпақпен қоршалды, ол арқылы басталмаған адам өте алмады, оны Батпақты батпақ сiңiрдi. Ауыл тұрғындары әрқашан көлдi айналып өтуге тырысты.

Лобаново көлi

Бiздiң өлкемiздiң кем емес көркем жерi — Лобаново көлi. Деген аңыз бар. Ауылға казактардың қоныстарын тексеру жөнiндегi комиссия келдi. Казактар нан мен тұзды тексерiп, амандасуға шықты. Казактардың бiрi Лобанов болды және белсендi және көңiлдi болды. Сөйлесудi тексерушiлердiң iшiндегi ең маңыздысы көрнектi казакты қалай шақыру керектiгiн сұрады және фамилиясын бiлiп, соңында ауыл өз атауын Лобановтың фамилиясынан алады деп мәлiмдедi. Тиiсiнше, көлге «Лобановское» атауы берiлдi.

Иманбай туралы аңыз

Аңыз бойынша, Иманбай әдiл де батыл адам болған, оның руы жоңғарлардың қол сұғуынан туған жерiн қорғауға тұрған. Иманбай даналығымен танымал болған, оған кеңес алу үшiн жиi келетiн, ал кейбiреулерге ол тiптi физикалық аурулардан құтылуға көмектескен. Сондықтан оның тiрiсiнде құрметтеген ретiнде әулие. Иманбай қайтыс болғаннан кейiн шоқының етегiне жерлендi. Уақыт өте келе оның қабiрiнiң жанында бұлақ соғылды. Көздегi су емдiк болды, ол қайың шырынын еске түсiрдi, ал 19 ғасырда қажылар оған «Қасиеттi» су үшiн жеттi.

Қазiргi уақытта шынайы жерлеу орны мен бұлақтың қайда екенiн ешкiм айта алмайды. Бүркiтбай-ата егер дерек көзi табылса, Имантаудағы өмiр бiрден жақсы жаққа өзгередi деп мәлiмдейдi.

Иманбайды еске алу үшiн шоқылар оның Чет-Имантау деп аталды, бұл «Қасиеттi таулар» дегендi бiлдiредi. Көл жағасында қоныстанушылар бұл топонимдi өздерiнiң қоныс аудару атауында сақтап қалды. Ал 1850 жылдан бастап выселок ауыл мәртебесiн алды. Содан кейiн казактар мұнда Лобанов ауылы мен мордва және Пермь провинциясынан қоныс аударды.

Айыртау-Имантау-Шалқар табиғи кешенi

Курорттық аймақ Айыртау ауданында орналасқан.

Көркем табиғаты Айыртау ауданының ұсынылған волнисто-увалистой возвышенностью с причудливыми изваяниями горостанцев және котловинами көлдер, үйлестiру, орман-далалы өсiмдiктер және қарағайлы ормандар.

Ауданда 20-дан астам көл бар, ең iрiлерi: Шалқар, Имантау, Лобаново. Аудан физикалық-географиялық жағынан Қазақ ұсақ шоқыларының аумағында орналасқан, сондықтан ауа-райының («өткiр», «қазаншұңқыр», «шолу») нәтижесiнде пайда болған шоқылармен толығады.

«Имантау» атауы осы жерлердiң жайылымдық жерлерiнiң иесi, қазақ иманға қатысты. Сенбейсiң, тiрi кезiнде ол емшi, славился ерлiктерiңiздi және әдiлдiк. Оның руы өз жерiн жоңғар шапқыншылығынан қорғауға басшылық еттi. Өлгеннен кейiн олар оны қасиеттi деп санай бастады. Қоныс аударушылар Иман-байды еске алып, оны елдi мекен деп атады. 2015 жылы шоқының етегiнде атақты бабаға ескерткiш орнатылды. «Айыртау» шоқысының шығу тегiн түсiндiруге тырысқан аңыз да сақталған. «Ежелгi уақытта бiздiң жерiмiзге көптеген Жаулар шабуыл жасаған. Оларға қарсы екi ағайынды батыр тұрды. Жарысты олар демалыс және түнiмен, әлi аударған жоқ басқыншылардан в бегство. Бiрақ ағайындылар жебелермен өлiп, төбелерге айналды (үлкен ағасы мен кiшiсi). Олардың қарындасы сонша жылады, сондықтан тұзды көл пайда болды. Ақсақалдар: «Қанша жау қаза тапты, шоқылардың баурайындағы ағаштар сонша өстi, қан тамшыларынан жидектер қопасы пайда болды», — дейдi.

Бұл жерлер Азаматтық соғыс туралы аңыздармен жабылған, қызыл армияның қысымымен шегiнiп, Ресей империясының қазыналарын жергiлiктi тауларда жасырған адмирал Колчак. Тарихшылар бұл әңгiмелерге күмәнмен қарайды,бiрақ Имантауда Алтын Аксоранға көмiлген, бұл орманды тау.

Құлсары батырдың жерленген жерi

Есiл ауданында Бұлақ ауылының жанында орналасқан.

Құлсары батыр (1715-1776) — Абылай ханның серiктерiнiң бiрi, мемлекет және қоғам қайраткерi. Қазақстанның солтүстiгiнде туған, тұрған және жерленген. Атығай руынан шыққан Құдайбердiнiң ұрпағы.Бiр кездерi ол достары мен отандастарының арасында сөзсiз билiк болды. Батыр әулие, яғни қасиеттi адам саналған. Ол көптеген құбылыстарды болжай бiлдi, науқастарды емдедi.

Құлсарының өмiрбаяны Абылай ханның есiмiмен тығыз байланысты, өмiр бойы батыр оның көмекшiсi, кеңесшiсi болған, сондай-ақ Ресей үкiметiмен қарым-қатынаста ханның тапсырмалары мен тапсырмаларын жеке өзi орындаған. XVIII ғасырдың құжаттарында оның есiмi ықпалды старшина және мемлекет қайраткерi ретiнде аталған.

Ол көршi мемлекеттермен тату көршiлiк қарым-қатынас орнатудың қызу жақтаушысы болды. Құлсары батырдың есiмi алғаш рет 1739 жылғы құжаттарда кездеседi. Бұл жылы ол қатысқан салтанатты тәж кигiзуiн хан Абулмамбета. 1742 жылдың тамыз айының алғашқы күндерiнде Орта жүздiң сұлтандары, батырлары мен билерi тобымен бiрге Құлсары Орынборда Ресей патшасына ант бердi.

Кейiнгi жылдары Құлсары Құлеке батырмен бiрге мемлекетаралық мәселелердi шешу үшiн Ресей қалаларына Сұлтан Абылайдың елшiлерi ретiнде бiрнеше рет барған. Сондай-ақ Абылай өзiнiң көмекшiлерiне өз атынан және Орта жүздiң атынан шекара билiктерiмен келiссөздер жүргiзудi жүктедi.

Нәзiк, ақылды дипломат бола отырып, ол 30 жылдан астам уақыт бойы Қазақ хандығының нығаюына, оның сыртқы және iшкi саясатына белсене қатысты. Ол сондай-ақ қазақ руларының арасындағы бiрлiк пен тыныштықты жақтады, оның беделi мен өткiр сөзiмен ру iшiндегi алауыздықты шештi.

Құлсары «қырғыздардың (қазақтардың-авт.) мен Абылайдың өзiн қырғыз халқы Әулие, әулие деп санады». Едi интуитивтi болжау надвигающие қауiп-қатерлер, олардың алдын алу арқылы батыл iс-әрекеттердiң алдын алу, емдеу науқастар.

Аңыз бойынша, Кулсары өзiнiң жақын соңын күтiп: «мен өлгенде, түйе менi ақ киiзге апарсын. Ол қайда тоқтайды, сiз қазып, тасты тауып, оны менiң қабiрiме орнатасыз…». Өсиет ол орындалды. Соңғы жылдары Әулие Құлсары бейiтiне елiмiздiң әр өңiрiнен және Орта Азия республикаларынан қажылар келедi.

«Қазақстан Жұлдызы» Құрбандық Ошағы

Тайынша ауданы Озерное кентiнде орналасқан.

«Қазақстан жұлдызы» құрбандық ошағы — поляк католиктерi Қазақстан халқына жасаған өтеусiз сыйы. 2012 жылдың 10 қазанында құрбандық ошағын Рим Папасы Бенедикт XVI қасиеттi еттi. «Қазақстан жұлдызы» жоғары сапалы металдарды, соның iшiнде алтын мен титанды қолдана отырып, ерекше техниканың көмегiмен жасалған. Дәстүрлi христиандық мотивтермен қатар — Иса Мәсiхтiң және кресттiң бейнесi — оны безендiруде ұлттық ою-өрнек нақышталған. Құрбандық үстелiн поляк шеберi Мариушомдрапиковский 12 құрбандық үстелiнiң циклi аясында жасаған, олардың бiрiншiсi Иерусалимдегi Құдай жолында, ал қалғандары бүкiл әлемдегi католик храмдарында орнатылады.

Қазақстанда құрбандық ошағын орнату орны 1941 жылы наурызда Тайынша ауданы Озерное ауылында болған ғажайыпқа католиктiк сенiммен байланысты таңдалды. Содан кейiн поляктар жер аударылған дұғалардан кейiн, бұл жерде күтпеген жерден көл пайда болды, ол аштықтан қайтыс болған адамдарға жаңа су қоймасында көптеген балық түрiнде көптен күткен құтқаруды әкелдi. Содан берi католиктер бұл жердi ерекше құрметтейдi.

Петропавл қаласының аңыздары

6. Көпес Халит Янгуразовтың үйi-сәулет ескерткiшi — ХХ ғасырдың басында салынған, Тапсырыс берушi — бiрiншi гильдияның көпесi Халит Янгуразов.

Лейла Рауфовна Янгуразова (Халиттiң немересi) былай деп жазады: 16 жасында менiң атам Халит Янгуразов (1883 ж.т.) жетiм болып, Хусаин Бурнашева үшiн жұмыс iстеген Мәскеуге кетедi. Халит қызы Гүлсiмге үйленгiсi келдi, бiрақ Хусаин жас жiгiтке қалыңдық үшiн бiр жыл жұмыс iстеудi ұсынды. Халит сынақтан өттi. Жас әйелi үшiн Халит әйгiлi үй салды. Сәулетшi итальяндық болды, үйдiң безендiрiлуi сән-салтанатпен таң қалдырды: Жiбек қабырға жабыны, Қытай құмыралары және т.б. 1910 жылы Халит пен Гульсумдағы бұл үйде Ұлы Шавкат дүниеге келдi, содан кейiн Асхат пен Рифхат (нәресте кезiнде қайтыс болды), 1918 жылы Фуаттың ұлы дүниеге келдi.

Янгуразовқа қаладағы май өндiретiн ең iрi кәсiпорындардың бiрi тиесiлi болды. Революциялық оқиғалар басталған кезде ол өндiрiстi тоқтатып, Петропавлдан кеттi. Революциядан кейiн Янгуразовтар отбасы және басқа да бай татар көпестерi қаладан кетiп,Қытайға көшудi шештi, өйткенi қалада қалу өмiрге қауiптi болды. Олар үлкен жүк вагонын жинап, 1919 жылы жолға аттанды және 1920 жылы Қарқаралыға келдi. Жол өте ауыр болды, Халиттiң әйелi тифпен ауырып қалды, мерзiмiнен бұрын босану басталды. Қарқаралыда отбасы үлкен ағаш үйге қоныстанды. Қытаймен шекара жабылды және қауiпсiздiк мақсатында осында тұруға тура келдi. Халит 1920 жылы Қарқаралы ревкомының экономикалық бөлiмiне жұмысқа орналасты. Мұрағаттық материалдар Қарқаралыға көшкенге дейiн көпестiң осы қаламен байланысы болғанын куәландырады. Мысалы, Семей облысының Қарқаралы қаласында жылжымайтын мүлiкке иелiк ететiн және қалалық сайлау жиынына қатысуға құқығы бар үй иелерiнiң тiзiмiнде Халита Янгуразовтың есiмi 1908 және 1912 жылдары кездеседi. 1910 жылғы "Сiбiр сауда-өнеркәсiп күнтiзбесiнен". Х. Янгуразовтың Қарқаралыда мануфактура, шай, қант саудасымен айналысқанын және 2-шi гильдия көпестерiне жататынын бiлемiз. Естелiктерге сүйенсек, саудагердiң саудасы өте сәттi болды. Қарқаралыда Рауфтан басқа Халитте 1923 жылы Ркия атты қызы дүниеге келдi. 1924 жылы Янгуразовтар отбасы Қарқаралыдан Азеевоға (Рязань облысының татар ауылы) көшiп барады, ал 30-жылдардың басында Ташкентте қоныстанады. Ташкентте Янгуразовтар отбасы өте кедей өмiр сүрдi, жер еденi бар кiшкентай бөлмеде тұрды. Гүлсiм ыдыс жуушы болып жұмыс iстедi.

Халит Янгуразовтың ХIХ ғасырдың аяғындағы көпес үйi, халық арасында қалыңдықтың үйi ретiнде танымал, тек Петропавлдың ғана емес, бүкiл Қазақстанның мақтанышы болып саналады.

Аңыз бойынша, бұл шамамен жүз жыл бұрын болған. Бiрде Петропавлдық жас көпес Янгуразов өзiнiң сауда iстерi бойынша Мәскеуде жүргенде, өзi ыстық сүйетiн жас сұлуды қарсы алды. Саудагер оған қолын және жүрегiн ұсынды, бiрақ ол оған күлдi, жауап ретiнде ол бiр жағдайда әйел болуға келiсетiнiн айтты, болашақ жұбайы ол көрсеткен үйге ұқсас үй салуы керек. Қыздың таңқаларлығы, Янгуразов оның шарттарын қабылдады және бұл сөз сақталды: бiр жылдан кейiн Мәскеудiң дәл көшiрмесiне айналған үй қалыңдық үшiн салынды.

Халит 1943 жылы Ташкентте қайтыс болды.

Мақаланың шыққан күні: 12.09.2018 11:45

Парақтағы соңғы өзгерістер: 27.03.2024 09:47